در طول این سال‌هایی که از شهرنشینی انسان‌ها گذشته، شهرهای بسیاری شکل گرفته‌اند، به اوج رسیده‌اند و بعد ناپدید شده‌اند. شهرهایی که احتمالا مراکز تجارت و هنر و شعر بودند. شاید تنها چیزی که از این شهرها باقی مانده، اسم آنهاست. البته گاهی همین نام و نشان هم باقی نمانده. شهرهایی هم هستند که آثارشان پابرجا است، اما نام و نشانشان گم شده. شهرهایی که نشانی از پیشرفت تمدنهای باستانی داشتند.
در ایران تعداد این شهرها کم نیست. مثلا تخت جمشید را در نظر بگیرید. شاید از عظمت قبلی، چیز زیادی به جا نمانده باشد، اما از همان چیزی که باقی‌مانده می‌توان حدس زد که این مرکز حکومت، با شهری که احاطه‌اش کرده بود، چه مکان پررونق و مهمی بوده است. تصور هیاهو و رفت و آمد مردم در شهر و حضور بزرگان و اشراف در کاخ واقعا هیجان‌آور است. یا حتّی قبل‌‌تر از آن، شهر سوخته با تمدنی 5000 هزار ساله، شهری که یافته‌‌هایش دنیا را تکان داد و ثابت کرد، نیاکان ما از آنچه فکر می‌کنیم پیشرفته‌تر بودند. یا شهر ساسانیِ اردشیرخوره که با پلان دایره شکلش شگفت‌زده‌مان می‌کند. فکر می‌کنید چطور بیش از 1500 سال پیش و با ابزاری ابتدایی، عده‌ای توانستند چنین شهر خارق‌العاده‌ای بسازند؟
مسلما این شگفتی منحصر به ایران نیست. در سرتاسر جهان نمونه‌های بی‌نظیری از تمدنهای از دست رفته را می‌توانیم پیدا کنیم. اینکه چرا این تمدن‌ها از بین رفته‌اند، دلایل مختلفی دارد که شامل جنگ، تغییرات آب‌و‌هوایی و بلایای طبیعی است. در این مطلب می‌خواهیم تعدادی از این شهرهای گمشده را با هم مرور کنیم.
پترا، یادگار نَبَطیان
شهر باستانی پترا در جنوب اردن، پایتخت امپراطوری نبطی بود که از قرن چهارم پیش از میلاد تا قرن دوم پس از میلاد فرمانروایی می‌کردند. پترا در مسیر جاده ابریشم قرار داشت، بنابراین قطب تجاری مهمی بود. کاروان‌های تجاری از روم، یونان، مصر، هند و چین در پترا یکدیگر را ملاقات کرده و به دادوستد می‌پرداختند. شهر باشکوه پترا در دره وادی‌‌موسی قرار دارد. نبطیان با کندن سنگ‌های کوه، شهری ساختند که آثارش تا به امروز پابرجاست. شهر سیستم مدیریت آب پیشرفته‌ای داشته که با لوله‌های سفالی ساخته شده. سیستمی که حدود 8 کیلومتر است و یک نمونه شگفت‌آور در سیستم آبرسانی باستانی محسبوب میشود.
در سال 106 میلادی، پترا تحت سلطه روم قرار گرفت و سرنوشتش برای همیشه تغییر کرده است. مسیر تجاری عوض شد و پترا دیگر قطب تجاری منطقه بود. در نهایت یک زلزله مهیب سیستم آبرسانی شهر را نابود کرد و پترا دیگر جای زندگی نبود. ساکنان شهر را ترک کردند و پترا متروکه شد.
ماچوپیچو، شهری که باید از نظر پنهان می‌ماند
سالیان طولانی، ماچوپیچو بالای دره اوروبامبا پنهان بود. از آنجایی که ماچوپیچو در بلندی قرار گرفته و مشرف به تراس‌هایی است که زمین کشاورزی بودند، اگر از دره به آن نگاه کنید، چیزی نمی‌بینید. البته اینکاها هم همین را می‌خواستند. آنها به دنبال پنهان نگه داشتن شهر از چشم غارتگران بودند و به همین دلیل، بلندی‌های کوه را برای ساخت شهر انتخاب کردند. اینکاها موفق شدند و برای سال‌های طولانی،هیچکس از وجود ماچوپیچو باخبر نبود تا اینکه در سال 1911، شهر بار دیگر کشف شد. به همین دلایل است که به ماچوپیچو «شهر گمشده اینکاها» هم می‌گویند. در اوج شکوفایی‌اش، ماچوپیچو یکی از مهم‌ترین مراکز سیاسی، مذهبی و فرهنگی اینکاها بود. شهری که از سنگِ بدون ملات، در دو بخش ساخته شده و معبدی باستانی به نام معبد خورشید دارد. ماچوپیچو امروز بخشی از میراث جهانی یونسکو است.
پمپی، خاکسترِ زیر آتش
تراژدی پمپی و آنچه بر مردمانش گذشته، سالیان سال است که روایت میشود و موضوع فیلم‌ها و آثار بسیاری بوده است. اتفاق وحشتناکی که در 24 آگوست سال 79 میلادی رخ داد. آتشفشان وسویوس به ناگه فوران کرد و ساکنین پمپی که به هیچ وجه آماده مقابله با آن نبودند، در دام آتش افتادند. در اندک زمانی کل شهر را خاکستر و خاک گرفت و حدود 2000 تا 16000 نفر را به کام مرگ کشید.
بخش شگفت‌آور تراژدی آنجاست که مواد آتش‌فشانی باعث حفظ شهر برای هزاران سال شدند. انگار با گذر مواد مذاب از شهر، گذر زمان متوقف شد و همه در جای خود باقی‌ماندند. هر کسی که توانست، جان خود را نجات داد و پمپی از خاطر مردم رفت تا اینکه در قرن 18، کاوش‌های باستان‌شناسی آغاز شد. آنچه در این کاوش‌ها پیدا کردند، اطلاعات مهمی درباره زندگی روزمره مردم در ایتالیای باستان به ما می‌دهد، مانند نخستین فست‌فودی 2000 ساله پمپی در جهان!
تئوتیئواکان و تاریخی نامعلوم
هرچند که وقتی پای اهرام به میان بیاید همه ما سراغ مصر می‌رویم، اما نباید شهر تئوتیئواکان را دست کم بگیریم. شهری که قدمتش به قرن دوم میلادی باز می‌گردد و در 48 کیلومتری مکزیکوسیتی است. احتمال می‌دهند این شهر از سال 400 قبل از میلاد تا سال 400 میلادی سکنه داشته و قدرتمندترین شهر منطقه بوده است. ارزشمندترین گنجینه تئوتیئواکان، هرمی پلکانی است که همراه با معابد، کاخ‌ها، میادین و خانه‌ها، این شهر قدرتمند را می‌ساخته. محققان از تاریخ شهر چیز زیادی نمی‌دانند. اما برخی معتقدند که تغییرات اقلیمی باعث از رونق افتادن و متروکه شدن شهر شده است. عواملی مانند خشکسالی و قحطی.
تیسفون
تعدادی از قدیمی‌ترین تمدنهای جهان، از منطقه باستانی میان‌رودان (بین‌النهرین) در غرب آسیا، برخاسته‌اند. منطقه‌ای که امروزه بخشی از سوریه، کویت، عراق و ترکیه است. در قرن ششم میلادی، یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرهای این منطقه، تیسفون بوده که در 30 کیلومتری بغداد امروزی قرار دارد. به این شهر بارها حمله و مغلوب امپراطوری‌های اطراف شده. یک بار پادشاهان روم و بیزانتین، بار دیگر اعرابی که هدفشان فتح ایران بود، هربار یک امپراطوری پیدا می‌شد که با هدف رسیدن به قدرت بیشتر به این منطقه بتازد. در آخر هم از آن شکوه، هیچ چیزی جز طاق کسری باقی نماند. می‌گویند این طاق محل کاخ پادشاه بوده و شهر تیسفون همان شهر اسبانیر در داستان هزار و یک شب است.
حیف که نمی‌توانیم این شهرها را در دوره شکوه و عظمتشان ببینیم و مجبوریم دست به دامن خلاقیت ذهنی خود شویم. اما بی‌شک تمام این شهرها جاذبه‌های بی‌نظیری هستند که گذشته را به ما نشان می‌دهند.
منبع: worldatlas
