7 منطقه حفاظت شده زیستگاه جانوران و گیاهان بومی ایران

 در تأثیر منفی و مخربی که انسان‌ها بر محیط‌زیست داشته‌اند، هیچ شکی نیست. در نتیجه همین تأثیر هم هست که کشورها کوشیده‌اند با وضع قوانین، از تخریب بیشتر آن جلوگیری کنند. در سال 1335، برای اولین بار در ایران، مجموعه‌ای از قوانین وضع شد که محدودیت‌هایی بر شکار اعمال می‌کرد و هدفش حفظ حیات جانوری کشور بود. در این راستا، کانون شکار ایران تشکیل شد تا قوانین از طریق آنها اعمال شود. در اندک زمانی از شروع کار این کانون، مشخص شد برای حفاظت از جانوران، باید از زیستگاه آن‌ها محافظت کرد و به همین دلیل در سال 1346، سازمانِ دولتی شکاربانی و نظارت بر صید تشکیل و جایگزین کانون شکار شد.

با قوانینی که این سازمان وضع کرد، مناطقی تحت عنوان پارک ملی و مناطق حفاظت شده شکل گرفت؛ هرچند که این اتفاق، 95 سال پس از شکل‌گیری اولین پارک ملی در جهان و 19 سال پس از تأسیس اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع رخ داد.  اهمیت محیط‌زیست و توجه به آن، باعث شد در سال 1351، سازمان حفاظت از محیط‌زیست تأسیس شود و از آن زمان، مسئولیت حفاظت از محیط‌زیست ایران را برعهده گیرد. از سال 1353، بر اساس معیارها و طبقه‌بندی‌های اعلام شده، مناطق به چهار دسته پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده تقسیم شدند که هر کدام ویژگی‌های خود را دارند. در این مطلب، بعد از تعریفی مختصر از مناطق حفاظت‌شده، تعدادی از آنها در ایران را معرفی می‌کنیم.

به چه مناطقی حفاظت شده می‌گویند؟

مناطق حفاظت شده، اراضی نسبتا وسیعی هستند که از نظر حیات جانوری و گیاهی بسیار ارزشمند به حساب می‌آیند. طبیعتاً، حفظ و احیای این پوشش گیاهی و جانوری بسیار مهم است و دولت‌ها برنامه‌های مختلفی برای این کار تدوین می‌کنند. مناطق حفاظت شده، مکان‌های مناسبی برای تحقیقات و انجام برنامه‌های آموزشی هستند. البته فعالیت‌های مرتبط با گردشگری، تحت نظارت مسئولین و با برنامه‌ریزی دقیق هم ممکن است و می‌تواند به درآمدزایی و رسیدن به بودجه بیشتر برای حفاظت از منطقه بینجامد.

در سال 1346، ایران 2 پارک ملی و 15 منطقه حفاظت شده داشت. امروز این عدد به 92 منطقه حفاظت شده رسیده که حدود 6 میلیون هکتار وسعت دارد و 54 درصد از اراضی کشور را شامل می‌شود. در ادامه توضیحاتی مختصر درباره برخی از مهم‌ترین مناطق حفاظت شده ایران داده خواهد شد.

منطقه حفاظت شده توران

توران منطقه‌ای کویری-بیابانی است که در استان سمنان قرار دارد و به دلیل ویژگی‌های منحصر‌به‌فردش، از سال 1351 عنوان منطقه حفاظت شده را به خود اختصاص داده است. بخش‌هایی از منطقه توران تبدیل به پارک ملی شده و گونه‌های نادری از حیات وحش در آن زندگی می‌کنند. که تعدادی از آنها حیوانات اندمیک یا بومی ایران هستند؛ مانند یوزپلنگ ایرانی و زاغ بور. از سال 1355، توران ذخیره‌گاه زیست‌کره هم شده است. مساحت کلی منطقه حفاظت شده توران، بیش از یک میلیون هکتار است و نواحی جنوبی آن، بخش‌هایی از دشت کویر است. محدوده ارتفاعی منطقه از 700 متر تا 2400 متر است و منطقه حدود 78 تا 231 میلی‌متر در سال بارندگی دارد. بالاترین دمای ثبت شده در منطقه، حدود 42 درجه و کمترین آن 15- درجه سانتی‌گراد است.

اقلیم هوایی توران فراخشک تا خشک بیابانی است و تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد دارد. بیش از 650 گونه گیاهی و 250 گونه جانوری در این منطقه شناسایی شده‌اند. میان 650 گونه گیاهی، 63 نوع از آنها اندمیک یا بومی ایران هستند. گونه‌های گیاهی مهم منطقه، شامل کلاه میرحسن، باتلاقی شور، اشنان، قره‌داغ، مارونگ، کمای غلاف‌دار، هزار خار دشتی، عجوه، درمنه، گز، تنگرس، نجم طلایی، شنگ اسبی، علف‌مورچه، تلخه بیان و اسپند می‌شود. گونه‌های جانوری برجسته هم عبارتند از: گورخر، پلنگ، یوزپلنگ، جبیر، آهو، بز، پازن، گربه پالاس، گربه شنی، کاراکالف شغال، حواصیل، زاغ بور، کرکس، مارخالدار و مار قیطانی.

توران رودخانه دائمی ندارد، اما رودخانه موسمی کال‌شور با آب به شدت شور منطقه را به دو نیمه شرقی و غربی تقسیم می‌کند. مناطق حاشیه‌ای توران، اقلیم متفاوت دارند و بخشی از آنها پوشیده از گیاهان مناطق مرطوب مانند نی است. این منطقه از هر نظر بسیار اهمیت دارد و برنامه‌های پژوهشی، آموزشی و گردشگری مختلفی در آن برگزار می‌شود.  

منطقه حفاظت شده ارژن و پریشان

این منطقه شامل تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه زیست‌کره هم هست و از سال 1353 عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره و پارک ملی را گرفت و بعد در سال 1361 تبدیل به منطقه حفاظت شد. در سال 1354 هم در لیست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت. منطقه ارژن و پریشان شامل 2 دریاچه، جنگل و کوهستان است و با مساحتی حدود 60 هزار هکتار، در استان فارس قرار دارد. محدوده ارتفاعی منطقه بین 800 تا 2900 متر است و دما بین 13 تا 21 درجه سانتی‌گراد متغیر است. ارژن و پریشان، بین 400 تا 700 میلیمتر بارندگی دارد که باعث شده منطقه آب و هوای گرم و خشک تا معتدل و مرطوب داشته باشد.

دو دریاچه منطقه، ارژن و پریشان نام دارند که با هم اختلافی 1000 متری و عمق متوسط 1.2 متری دارند. در این منطقه، 407 گونه گیاهی وجود دارد که شامل بلوط ایرانی، بادام، بنه، کنار، زبان‌گنجشک، کیکم، ارژن، تنگرس، ارس، آلاله و بارهنگ می‌شود. گونه‌های مهم جانوری هم عبارتند از: قوچ، میش، بز، پازن، آهو، خدنگ، خرس‌قهوه‌ای، گرگ، گراز، پلنگ، اردک سرسفید، پلیکان، درنا، غاز، فلامینگو، حواصیلف بالابان، قرقی، عقاب، کبک، چکاوک و بلبل خرما.

منطقه حفاظت شده ارسباران

ارسباران منطقه‌ای کوهستانی در حاشیه جنوبی رود ارس است. این منطقه با مساحت بیش از 80 هزار هکتار، در استان آذربایجان شرقی است و از سال 1355 به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شده است. منطقه ارسباران، در پست‌ترین بخش ارتفاعی معادل 256 متر از سطح دریا و در مرتفع‌ترین بخش 2896 متر  است. بارندگی سالانه ارسباران، حدودا 275 میلی‌متر و دمای متوسط حدود 10 درجه سانتی‌گراد است. بیش از نیمی از اراضی ارسباران را جنگل پوشانده است و حدود 1028 گونه گیاهی شناسایی شده در منطقه وجود دارد.

گیاهان مهم این منطقه شامل: اوری، ممرز، گردو، چنار، کیکم، سماق، زرشک، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت‌کول، ارس، زغال‌اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالک، پامچال و آلاله هستند. گونه‌های مهم جانوری هم عبارتند از: بز و پازن، قوچ و میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاه‌گوش، روباه، پلنگ، کبک، قرقاول، هما و تیرک مار. به علاوه، این منطقه به آثار باستانی‌اش هم مشهور است؛ مانند قلعه بابک، دژ طومانیانس و کلیساهای تاریخی منطقه.

منطقه حفاظت شده ورجین

ورجین منطقه‌ای کوهستانی به مساحت بیش از 26 هزار هکتار است که در دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی و در نزدیکی تهران واقع شده است. ورجین از سال 1361 به لیست مناطق حفاظت شده اضافه شد. ارتفاع حدودی منطقه بین 1700 تا 3900 متر از سطح دریا است، سالیانه 700 میلی‌متر بارندگی دارد و میانگین دمای آن 5 درجه سانتی‌گراد است.

این منطقه، اقلیمی مدیترانه‌ای گرم و نیمه مرطوب دارد و تنوع زیستی، جانوری و گیاهی آن به نسبت وسعتش بسیار متنوع است و همین، باعث شهرت منطقه ورجین شده. 577 گونه گیاهی و 162 گونه جانوری، این منطقه را به یکی از مناطق متنوع ایران تبدیل کرده است. از گونه‌های جانوری مهم منطقه می‌توان به قوچ، میش، بز، پلنگ، گراز، کفتار، کبک، عقاب، افعی و ماهی قزل‌آلا اشاره کرد. گونه‌های گیاهی مهم ورجین هم عبارتند از: ارس، بید، زبان گنجشک، تنگرس، گون، آویشن، ریواس، گل ماهور، گل گاو زبان و کلاه میرحسن.

منطقه حافظت شده گنو

گنو منطقه‌ای مشرف به خلیج فارس است که در سال 1354 به عنوان پارک ملی و سپس در سال 1361 به عنوان منطقه حفاظت شده به ثبت رسید. گنو بیش از 44 هزار هکتار مساحت دارد و در استان هرمزگان قرار گرفته است. اختلاف ارتفاع منطقه از 80 تا 2340 متر از سطح دریا است و دمای متوسط سالیانه آن 150 تا 250 میلی‌متر است. گنو به اقلیم فراخشک گرم و خشک بیابانی معتدل مشهور است و به دلیل شرایط توپوگرافی‌اش، میزبان گونه‌های گیاهی کوهستانی است که در مناطق ایران و تورانی پیدا می‌شوند.

بیش از 360 گونه گیاهی در بخش کوهستانی این منطقه پیدا شده که شامل گونه‌هایی مانند آکاسیا، پرخ، کهور، کنار، مسواک، ارسک، کیکم، بادام، زیتون، بنه، گز و پامچال است. در این منطقه گونه‌های جانوری مهمی هم پیدا می‌شوند مانند قوچ، پازن، جبیر، گرگ، شغال، پلنگ، گربه، کبک، تیهو، عقاب، بلبل، سهره، بزمجه دشتی و مار جعفری.

گنو، آب و هوای مطبوع، تنوع گیاهی و جانوری بسیار، چشم‌اندازهای زیبا و منابع آبی فراوان دارد و به دلیل نزدیکی به بندرعباس، منطقه گردشگری مناسبی هم به حساب می‌آید.

منطقه حافظت شده ساریگل

منطقه کوهستانی و تپه‌ای ساریگل از سال 1352 با عنون شاه‌جهان، تحت حفاظت بود و در سال 1361 نام آن به ساریگل تغییر یافت. منطقه محافظت شده ساریگل بیش از 21 هزار هکتار است و در استان خراسان شمالی قرار دارد. منطقه ساریگل به نسبت دست‌نخورده است، دامنه ارتفاعی آن از 1240 تا 3020 متر متغیر است، میانگین دمایی آن 12 درجه است و سالانه 275 میلی‌متر بارندگی دارد. ساریگل حدود 200 گونه گیاهی دارد که شامل زالزالک، انجیر، گردو، بید، سنجد، زرشک، نسترن کوهی، شیرخشت، چوبک، فرفیون، کنگر، زنبق، گاوزبان و پامچال می‌شود. ویژگی برجسته ساریگل، گیاه باریجه است که هم مصرف دارویی و هم صنعتی دارد.

به‌علاوه، ساریگل زیستگاه قوچ و میش اوریال است که یکی از زیباترین پستانداران ایران محسوب می‌شود. گونه‌های مهم دیگر آن عبارتند از: پلنگ، بز، گرگ، روباه، گربه پالاس، سموز، سنجاب، کبک، تیهو، بلدرچین، هما، دال، افعی و تیرمار.

منطقه حافظت شده موته

موته منطقه‌ای است در شمال غربی استان اصفهان و از آنجایی که زیستگاه آهوی ایرانی است، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. این منطقه دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی دارد. بخش جلگه‌ای آن زیستگاه آهوی زیبای ایرانی است و کوهستان‌های آن، میزبان گونه‌های با ارزش گیاهی است.  موته 205 هزار هکتار وسعت دارد و از نظر تعداد جانوران، یکی از پرجمعیت‌ترین مناطق محافظت شده ایران است. دامنه ارتفاعی آن بین 1500 تا 2900 متر است، سالیانه 275 میلی‌متر بارندگی دارد و متوسط دمای آن 12 درجه سانتی‌گراد است.  

موته بیش از 400 گونه گیاهی دارد که نزدیک به 270 مورد از آنها دارویی هستند و از میان آنها می‌توان به بادام، قیچ، درمنه، شکر تیغال، شقایق، مریم گلی، گاوزبان، کاروان کش، تنگرس و گون اشاره کرد. به علاوه 142 گونه مهره‌دار هم دارد که 25 گونه آن پستانداران هستند و شامل حیواناتی مانند آهو، قوچ، میش، کل و بز، گراز، گربه پالاس، روباه، شغال، جربیل، جرد، سنجاب، کفتار، سمور و خرگوش می‌شود.

کلام آخر

آنچه گفته شد تنها بخش کوچکی از مناطق حفاظت شده ایران است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و همه‌ برای محیط‌زیست ایران بسیار اهمیت دارند. مناطق ذکر شده، صرفا نمونه‌ای از 92 منطقه حفاظت شده کشور هستند که از بین رفتن و بی توجهی به آنها، حیات کل کشور را به خطر خواهد انداخت. در انتخاب آنها سعی شد بدون طولانی شدن متن، پراکندگی نقاط در نظر گرفته شود. طبیعی است که بسیاری از مناطق حفاظت شده مهم در این مطلب ذکر نشده و توضیح تمام مناطق باعث طولانی شدن متن می‌شد.

نکته‌ای که باید به آن توجه کنید این است که بسیاری از مناطق محافظت شده به دلیل حساسیتی که دارند، نیاز به دریافت مجوز برای بازدید دارند، بنابراین به راحتی بازدید از آن‌ها میسر نیست. پیشنهاد می‌کنیم قبل از بازدید، حتما مراحل دریافت مجوز منطقه را بررسی کنید.

اگر شما هم اطلاعاتی درمورد مناطق محافظ شده ایران دارید، با ما به اشتراک بگذارید.

 

تالیف: لست سکند