شکل‌ های متنوع سرپناه میان اقوام ایرانی

انسان از همان اول نیاز به سرپناه داشت و باید دست به کار میشد تا هر چه از دستش برمی‌آید برای امنیتش فراهم کند. امّا از سرپناه‌های انسان‌های اولیه تا آسمان خراش‌های انسان امروزی، بسیار فاصله است. درست است که ایده ساخت سرپناه بین تمامی انسان‌ها مشترک است، امّا نوع ساخت آن و مصالحی که استفاده می‌شود یکی از جلوه‌های فرهنگی میان جوامع محسوب می‌شود و عوامل مختلفی از جمله باورها، جغرافیا، اقلیم، تجهیزات و مهارت روی نحوه ساخت آن تأثیر می‌گذارد. بنابراین با بررسی سرپناه در میان جوامع مختلف، انگار با برشی از فرهنگ آنها هم آشنا می‌شویم.

می‌دانیم در هر گوشه ایران که قومی زندگی می‌کند، سرپناه مخصوص به خودش را دارد. ممکن است این سرپناه‌ها شباهتی با هم داشته باشند امّا حداقل نامشان بین دو قوم متفاوت است. در این مطلب، می‌خواهیم با انواع سرپناهی که بین اقوام مختلف ایرانی ساخته می‌شود آشنا شویم. نحوه ساخت این سرپناه‌ها به صورت سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل شده است. گذر زمان هم باعث ایجاد تغییراتی در نحوه ساخت آنها شده و هم ممکن است بعضی از سبک‌های خانه‌سازی را در خودش هضم کرده باشد. امّا آنچه در این متن نام برده می‌شود را با کمی کاوش، می‌توانید هنوز بین جوامع پیدا کنید. پیش از شروع متن لازم است بگوییم که سرپناه‌هایی که نام برده شده یا بین عشایر مرسوم است که به راحتی قابلیت جمع و پهن کردن دارد یا خانه‌هایی ساکن هستند برای روستاییانی که جابه‌جا نمی‌شوند.

گدام بلوچ‌ها

بلوچ‌ها هم در شهر و روستاها به صورت یکجانشین زندگی می‌کنند و هم به صورت عشایری. به آن دسته از بلو‌چ‌هایی که در شهر زندگی می‌کنند، بلوچ شهری می‌گویند. امّا آن دسته از اقوامی بلوچی که عشایر هستند و در حال جابه‌جایی، چادرهایشان گِدام نامیده می‌شود. این گدام‌ها از پشم بز درست می‌شود؛ زیرا پشم بز خاصیت ضد آب دارد که باعث می‌شود هنگام باران داخل چادر خیس نشود.

قره چادر قشقایی

قشقایی‌ها از اقوام مهم و معروف ایرانی هستند که طوایف و تیره‌های مختلفی دارند. تیره‌ها در کنار یکدیگر، یک «نبکو» را تشکیل می‌دهند و معمولا افراد یک نبکو، جد مشترک دارند و با هم جا به جا می‌شوند. سیاه چادر قشقایی‌ها، قره چادر نام دارد که آن هم با موی بز بافته می‌شود و پایه‌های چوبی دارد.چادرهای قشقایی‌ها هم به خوبی هوا را جابه‌جا می‌کند و هم مانع از ورود باران به داخل چادر می‌شود. دور سیاه چادر را با چیغ می‌پوشانند و در فصل‌های گرم آن را باز می‌کنند که هوا به خوبی جابه‌جا شود. تزیینات رنگی و منگوله‌هایی که به چادر آویزان می‌کنند را «گمپول» می‌نامند.

ممکن است گاهی در عکس سیاه چادرهای قشقایی، پرچمی جلوی قره چادر ببینید که مخصوص مراسم عروسی است و نشان می‌دهد که این چادر، چادر عروس و داماد است.

بهون بختیاری

 بختیاری هم از عشایر اصیل و مهم ایران هستند که هم کوچ می‌کنند و هم مسکن ثابت دارند که معمولا در گرمسیر ساخته می‌شود. سیاه چادر بختیاری‌ها، بُهون نام دارد. سقف بهون بختیاری‌ها هم از موی بز بافته می‌شود. زنان بختیاری این بهون‌ها را با عرض کم و طول زیاد می‌بافند. بهون بختیاری‌ها در ردیف آثار ملی ایران هم به عنوان میراث ناملموس به ثبت رسیده است.

آلاچیق ترکمن‌ها

ترکمن‌های شکل‌های متنوعی از سکونتگاه دارند. خانه‌های یکجانشین‌ها «تام» نامیده می‌شود که ایوان و مهمانخانه دارد. امّا عشایر از سرپناه‌های ساده‌تری استفاده می‌کنند که برپا کردن آن راحت باشد؛ به آن‌ها قره اوی، آلاچیق و آغاج اوی از اسامی این خانه‌های موقت ترکمنی است. به منطقه‌ای که چندین اوی کنار هم قرار می‌گرفتند هم اوبه می‌گفتند.

اوی‌ها توسط زن‌های ترکمن برپا می‌شد و مردها وظیفه تعیین مکان آن را داشتند. برای تهیه اوی از چوب عرعر استفاده می‌کردند و رویش را با نمدهای ترکمنی می‌پوشاندند.یک حصیر هم دور تا دور آن می‌پیچیدند. گفته شده که شکل اصلی اوی‌ها در گذشته، در نداشته که نمادی از مهمان‌نوازی ترکمن‌ها محسوب می‌شده، امّا امروزه این اوی‌ها در دارند.

معمولا برپایی این اوی‌ها همراه با مراسم و آداب خاصی بوده که به مرور زمان فراموش شده‌اند و شاید در حد نمادین، باقی مانده باشند.

گوت سنگسری‌ها

عشایر سنگسر هم سیاه چادرشان را با موی بز می‌بافند و به آن «گوت» می‌گویند. آنها گوت‌هایشان را با پلاس فرش می‌کنند و با دست‌بافته‌هایشان آن را تزیین می‌کنند. آنچه درباره گوت‌های سنگسری‌ها جالب است، تفکیک فضا به بخش‌های مختلف است که سبب می‌شود آشپزخانه و مهمانخانه درون چادرشان ایجاد کنند. فضاهای داخل معمولا با پرده‌هایی به قسمت‌های مختلف تقسیم می‌شود. گفته شده که گوت‌های سنگسری، بزرگترین چادرها در میان عشایر ایران هستند. گوت عشایر سنگسر هم در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سخن آخر

در این مطلب تنها به تعدادی از سکونتگاه‌ها و سرپناه‌های اقوام ایرانی پرداخته شد. سکونتگاه‌هایی که هر کدام به شیوه خود، یک اثر هنری تمام و کمال محسوب می‌شود. در این مطلب فقط به معرفی آنها پرداختیم امّا درباره هر کدام از آنها که جستجو کنید، مجموعه‌ای از فرهنگ را همراهشان خواهید یافت.

گر چه زندگی شهری و مشکلات فراوان کوچ، باعث شده تعداد زیادی از عشایر به صورت یکجانشین زندگی کنند یا ساخت سرپناه‌هایشان از آن شکل اصیل و سنتی فاصله گرفته باشد، امّا همچنان می‌توان در گوشه و کنار ایران آنها را یافت. در گذشته، برپایی تمام این سکونتگاه‌ها با مراسم و آداب خاصی همراه بوده و بدون شک، قصه‌ها و افسانه‌های فراوانی در کنار آنها شکل گرفته. از طرفی، لازم است بدانیم، هر کدام از این سیاه چادرها، میراث تمام ایرانیان محسوب می‌شود و ارزش ملی دارد. امیدواریم، این مطلب قدمی در جهت شناخت بهتر این میراث ارزشمند بوده باشد.

تألیف: لست سکند