کشور افغانستان فاصله چندانی با ایران ندارد و تا دوران معاصر هم جزوی از خاک ایرام به شمار می‌رفته، امّا اطلاعات ما از این کشور حیرت‌انگیز بسیار اندک است. کشوری که مشابهت‌های فراوانی با ایران دارد. افرادی که به این کشور سفر کرده‌اند از جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی این کشور بسیار متعجب شده‌اند و از دیدن فرهنگ غنی این مردمان حیرت زده شده‌اند. این تفاسیر را در سفرنامه‌های افغانستان می‌توانید بخوانید. حتّی اگر علاقمند به وصف واقعی این کشور هستید می‌توانید در رادیو ماجرا با زنی که به افغانستان سفر کرده همراه شوید و با تجربه‌اش به این کشور متفاوت، سفر کنید.
شناخت اقوام افغانستان چه اطلاعاتی به ما می‌دهد؟
با توجه به توضیحاتی که دادیم، شنیدن درباره لایه‌های متفاوت این کشور، تصوّر ما را قطعا تغییر خواهد داد. احتمالا با دیدن شباهت‌های فراوانش به ایران، احساس دیگری نسبت به آن پیدا کنیم و مهربانی همراه نگاهمان شود. در این متن می‌خواهیم تعدادی از اقوامی که در افغانستان زندگی می‌کنند و نام آنها را در دیگر کشورها شنیده‌ایم را بشناسیم. شناخت این قومیت‌ها از چند نظر جالب است؛ مثلا اینکه متوجه شباهت‌های قومیتی خواهیم شد، دیگر آنکه همانطور که با شناخت اقوام ایرانی، فرهنگشان را بهتر میشناسیم، شناخت اقوام متنوع افغانستان هم سبب درک بهتر ما از فرهنگ این منطقه میشود. از نگاهی دیگر، حضور این اقوام متنوع که نامشان را در کشورهای دیگر می‌شنویم، ما را با سیر تاریخی افغانستان و گروه‌های قومیتی که در آن رفت و آمد داشته‌اند بهتر آشنا می‌کند.
حالا در این بخش با اقوام بومی افغانستان آشنا می‌شویم. احتمالا نام بعضی از اقوام به گوشتان آشنا باشد زیرا در ایران هم آن قومیت حضور دارد امّا لازم است بدانید گر چه نام قومیت‌ها یکسان است، امّا قرار گرفتنشان در آن سوی مرزهای جغرافیایی باعث شده فرهنگشان طی مدت‌ها تغییر کند، لذا مشابهت اقوام به معنی فرهنگ‌های دقیقا یکسان آنها در افغانستان و ایران نیست و لازم است هر کدام به صورت مجزا هم بررسی و مطالعه شوند. البته مشابهت‌های قومیتی فقط به ایران ختم نمی‌شود و بعضی با مطالعه ادامه متن متوجه نام بعضی دیگر اقوام می‌شوید که نامشان را از کشورهای دیگر شنیده‌اید!
1. بلوچ‌های افغانستان
بلوچ‌های افغانستان در ولایت هیلمند (هیرمند) ساکن هستند. این منطقه در جنوب و شمال غربی افغانستان قرار دارد. بلوچ‌هایی که در افغانستان ساکن هستند، به همان زبان بلوچی که شاخه‌ای از زبان‌های ایرانی شمال غربی است صحبت می‌کنند. زبان بلوچی برای قوم بلوچ مهم است و آن را نشانه‌ای از هویتشان می‌دانند.
2. ترکمن‌های افغانستان
قوم ترکمن هم فقط به ایران محدود نمی‌شود و علاوه بر ترکمنستان در افغانستان هم ساکن هستند. ترکمن‌ها جزو اقوام کوچ‌رو و عشایر بودند که گفته شده از حدود قرن 17 میلادی تا حدود قرن 18 در افغانستان کوچ کرده‌اند و در بخشهای شمالی ساکن شده‌اند.
زبان ترکمن‌ها انواع مختلفی دارد. سبکی که ترکمن‌های افغانستان با آن تکلّم می‌کنند به گروه زبان ترکی جنوب غربی یا اغوز متعلق است که شبیه ترکی آذری و ترکی جدید است. در این سبک از زبان ترکمنی، واژه‌های فارسی و عربی در آن ترکیب شده است.
3. ازبک‌های افغانستان
ازبک‌های افغانستان، بزرگترین گروه قومی ترک زبان این کشور به شمار می‌روند. به نظر می‌رسد گروه‌های اولیه این قوم، جزو سپاهیان مغولی ترک زبان بودند که حدود قرن 13 تا 15 میلادی بر منطقه سیبری و روسیه مسلّط بوده‌اند. گفته شده این قوم نامشان هم از رئیس اردوی زرین که ازبک خان بود، گرفته‌اند. امّا همین اردوی زرین در قرن 15 میلادی فروپاشید و همین جریان باعث کوچ ازبک‌ها به سرزمین‌های جنوبی شد. اواسط قرن 15 میلادی بود که در نزدیکی سیردریا و آمودریا مستقر شدند.
زبان ازبکی هم گویش و خرده گویش‌های مختلفی دارد که دو گویش عمده آن عبارتند از گویش‌هایی با واکه‌های ترکی و دیگری، گویش‌های ایرانی شده.
4. مغول‌های افغانستان
نام مغول‌ها به واسطه حضور پررنگشان در تاریخ و دگرگونی‌های ایران، کاملا برایمان آشناست. مردمانی از سرزمین مغولستان که بیشتر آنها را با نام رهبر مقتدرشان چنگیزخان میشناسیم. البته اگر به قسمت مغولستان رادیو ماجرا گوش کرده باشید، دیدگاهتان کمی متفاوت شده. در هر صورت این گروه قومی را در افغانستان هم می‌بینیم. آنها در عموما در منطقه غور و هرات و بعضی هم در مناطق جنوبی افغانستان ساکن شده‌اند. اهالی غور و هرات مغول به فارسی دری و مغول‌ها جنوب افغانستان به پشتو صحبت می‌کنند و زبان مغولی در نسل‌های گذشته و میان سالخوردگانشان به جا مانده.
5. قزلباش‌های افغانستان
خود قزلباش‌ها از ترکیب طوایف اقوام ترک، ترکمن، کرد و لر ایجاد شده بود. گفته شده که حضورشان در افغانستان به عصر نادر شاه افشار برمی‌گردد که در قرن 18 میلادی، پس از فتح قندهار در این منطقه ماندند.
زبان اصلی آنها ترکی و سایر زبان‌ها بود امّا حضورشان در افغانستان باعث شد به مرور به دری تغییر پیدا کند. البته هنوز بعضی از ترک زبانان قزلباش زبانشان را حفظ کرده‌اند.
در عصر تیمورشاه درانی قزلیاش‌ها به عنوان مشاور و خدمتگزار دربار انتخاب می‌شدند و همین باعث شد قزلباش‌ها وارد فعالیت‌ها و مشاغل دولتی در افغانستان شوند.
6. هندو و سیک‌های افغانستان
شاید انتظار حضور اقوام هندی را در افغانستان نداشتید امّا آنها هم در نتیجه سیر تاریخی گذرشان به افغانستان افتاده است. اقوام هندو و سیک افغانستان معمولا در مراکز شهری افغانستان زندگی می‌کنند. گر چه زبان مادریشان هندیی پنجابی است، به دری و پشتو هم صحبت می‌کنند. مذهبشان هم همانطور که از نامشان پیداست، سیک یا هندویی است.
هندوها از افرادی بودند که به عنوان بازرگان، صراف و زرگر در شهرهای افغانستان کسب درآمد می‌کردند و به مرور گروه‌های بانفوذی در کابل ایجاد کردند. بعضی‌هایشان در منطقه کوه دامن (شمال افغانستان) به باغبانی و گلکاری مشغول بودند.
این دسته از هندو و سیک‌های افغانستان حدود 30 هزار نفر از جمعیت افغانستان را تشکبل می‌دهند.
7. قرقیزهای افغانستان
انتظار داریم قرقیزها فقط در قرقیزستان زندگی کنند امّا می‌بینیم گروهی از آنها در افغانستان ساکن‌اند. لازم است بدانید که قرقیزها هم از اقوام ترک مغول به شمار می‌روند که اواسط قرن 18 میلادی در سلسله کوه‌های پامیر-آلتایی زندگی می‌کردند و تقریبا 2000 قرقیز تا سال 1357 شمسی، در کوهستان پامیر و دالان وخان افغانستان سکونت داشتند. پس از کودتای کمونیستی کابل، بیش از نیمی از آنها به پاکستان فرار کردند. این گروه از اقوام ترک، به زبان ترکی قپچاقی (گروه زبانی ترکی شمال) تکلم می‌کنند.
سخن آخر
همانطور که در ابتدا هم از تنوع قومی در افغانستان گفتیم، در انتها هم تاکید می‌کنیم که گروه‌های قومی که در حال حاضر در این کشور زندگی می‌کنند به همین موارد ختم نمی‌شوند و بیش از اینها هستند. در این متن فقط به اقوامی اشاره شد که خواستگاهشان در کشورهای دیگر است و آنها را با نام کشورهای دیگر میشناسیم امّا در این متن دیدیم که در بخشی از آنها طی یک اتفاق تاریخی، در افغانستان مستقر شده‌اند و به مرور با فرهنگ این کشور هماهنگ شده‌اند.
تألیف: لست سکند
منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی
