ایران نعمت کویر را در دلش دارد. نعمتی که اگر از ویژگیهای طبیعی و محیط‌زیستی‌اش بگذریم، افراد بسیاری را سراسر دنیا شیفته خودش کرده است. تکه شوره‌زار‌های وسیعی که در دنیا مطرح هستند و ویژگیهای منحصربه‌فرد خود را دارند. حتما می‌دانید که بیشتر شهرت ایران به‌خاطر کویرهایش است، امّا تابه‌حال شده از خودتان بپرسید بزرگترین کویر ایران کجاست و کدام یک از کویرهای ایران از نظر مساحت، عنوان بزرگترین کویر ایران را به خود داده است؟
برای پاسخ به این سوال باید کمی بیشتر درباره مناطق کویری و بیابانی ایران بدانیم که دقیق‌تر به پاسخ برسیم. اول از همه لازم است تفاوت میان کویر و بیابان را درک کنیم و بعد با معروف‌ترین کویرهای ایران آشنا شویم. بنابراین در این متن از بلاگ لست سکند قرار است بعد از بررسی اطلاعات اساسی درباره کویر و بیابان‌های ایران، وسیعترین کویر ایران را معرفی کنیم. در ادامه، مطالبی را که در فهرست آمده‌اند بررسی خواهیم کرد.
آنچه در ادامه مطلب خواهید خواند
تفاوت کویر و بیابان
بیشتر آدم‌ها تصور می‌کنند کویر و بیابان دو واژه مترادفند که می‌توانند به جای هم استفاده شوند و منظور از آن هم مناطق خشک و لم‌یزرع است. بعضی دیگر هم ممکن است فکر کنند فرق کویر و بیابان این است که کویرها فقط خشک هستند و قابلیت زراعت دارند امّا بیابان‌ها لم‌یزرع و دورافتاده‌اند که پای حیوانات هم به آن‌ها باز نمی‌شود! امّا همه این تعریفات و تصوّرات غلط هستند.
در واقع بیابان‌ها مناطقی هستند که از نظر بارندگی و پوشش گیاهی فقیرند، امّا احتمال باران یا رویش گیاه در آن‌ها وجود دارد، در صورتی که کویرها مناطقی هستند که نمک در سطح یا نزدیک سطح زمین آن متمرکز شده بنابراین زمینشان تحت تأثیر نمک است و در نتیجه گیاهی در آن نمی‌روید. البته در مناطقی که املاح نمک زمین کمتر است، گیاهان شوری‌پسند و مقاوم می‌رویند و نمی‌توان گفت هیچ موجود زنده‌ای در آن‌ها وجود ندارند. با توجه به این تعریف، ممکن است بسیاری از مناطق ایران بیابانی باشند، امّا لزوما همه آن‌ها کویری نیستند! با توجه به اینکه حالا می‌دانیم کویرها چه ویژگی‌هایی دارند، مناطق کویری ایران را بررسی می‌کنیم.
کویرهای ایران
هنگامی که قصد سفر به کویر داریم، با نام‌های مختلفی از کویرهای ایران مواجه می‌شویم که ممکن است بسیاری از آن‌ها برایمان جدید و متفاوت باشند؛ امّا لازم است بدانیم که عمدتا کویرهایی که می‌شناسیم در دو منطقه وسیع کویری قرار گرفته‌اند، که نام‌های آن‌ها عبارتند از: دشت کویر و کویر لوت. گفته شده که همین دو کویر به دلیل وسعتی که دارند، حدود یک سوم از سطح خاک ایران را به خودشان اختصاص می‌دهند، به گفته الفونس گابریل: «تمام کمربند کویری بزرگ که از کوه‌های البرز تا بلوچستان را شامل میشود، پر از باتلاق نمک است!» بگذریم از اینکه چه پدیده‌های شگفت‌انگیز ژئومورفولوژیکی در این پهنه وسیع وجود دارند.
امّا به‌جز این دو منطقه وسیع کویری که در ادامه بیشتر به آن‌ها می‌پردازیم، کویرهای مهم دیگری هم در ایران وجود دارند:
کویر نمک: در شمال شرقی شهرستان طبس با وسعت 660 کیلومتر
کویر نمک سیرجان: در استان کرمان با مساحت 450 کیلومتر
کویر ابرکوه: در استان یزد با وسعت 1320 کیلومتر
كوير درانجير: در شهرستان اردکان و بافق استان یزد به مساحت 920 كیلومتر
سياه‌كوه: در شهرستان‌های نایين و اردكان در استان‌های اصفهان و يزد با مساحت 940 كیلومتر
كوير مروس: نمكزاری در مهریز استان یزد به مساحت 340 کیلومتر
معمولا کویرهای ایران در ضلع شرقی کشور هستند (به جز كوير ميغان در كنار شهر اراک كه هنگام بارندگي به درياچه‌ای تبدیل میشود)، زیرا در ضلع غربی کشور، ارتفاعات و توده‌های هوا و عوامل دیگری را داریم و عملا تشکیل شدن کویر ممکن نبوده و نیست. همین مسئله کویری بودن هم باعث کم‌جمعیت بودن نوارهای شرقی ایران شده است.
حالا که با تعدادی از کویرهای ایران آشنا شدیم، در ادامه به بزرگترین کویر ایران می‌پردازیم و عکس بزرگترین کویر ایران را خواهیم دید، همچنین بزرگترین شهر کویری ایران را هم بررسی می‌کنیم و بیشتر با آن آشنا می‌شنویم.
بزرگترین کویرهای ایران
همان طور که گفتیم دشت کویر و کویر لوت بزرگترین پهنه‌های کویری ایران هستند که این وسعت را از روی نقشه زیر به خوبی می‌توانید مشاهده کنید. امّا فکر می‌کنید بین این دو کدام بزرگترند؟
دشت كوير: این کویر به‌عنوان بزرگترین منطقه کویری ایران مساحتی 97945 كیلومتری دارد. دشت کویر در مركز شرقی ايران و در استان‌های سمنان، اصفهان، يزد و خراسان قرار گرفته است. طول این کویر وسیع 675 كیلومتر و عرضش هم (از شمال به جنوب) 100 تا 300 كیلومتر است. ميزان بارندگی سالانه در دشت کویر حدودا 100 ميلی‌متر است و اختلاف دمای شب و روز آن در طول سال بين صفر و 70 درجه سانتی‌گراد متغیر است.
کویر لوت: دومين كوير ايران به لحاظ گستردگی، كوير لوت است که 95800 کیلومتر مساحت دارد. این کویر مهم بين استان‌های خراسان و كرمان و يزد قرار گرفته است و يكی از خشک‌ترین و گرم‌ترين بيابان‌های جهان محسوب میشود. طول كوير لوت از شمال غربی تا جنوب شرقی حداكثر 700 كيلومتر و پهنای آن بين 50 تا 150 كیلومتر است. کویر لوت به‌دلیل ارزشی که دارد سال 2016 به عنوان میراث طبیعی ایران به ثبت یونسکو رسید.
بنابراین با توجه به مطالبی که ارائه شد این دو کویر، بزرگترین کویرهای ایران هستند که دشت کویر به عنوان بزرگترین کویر ایران از نظر مساحت شناخته میشود. البته گفته میشود دشت کویر به‌دلیل خشکی کمتر، ریگ‌زارهای کمتری هم نسبت به کویر لوت دارد.
اگر به پژوهش‌ها نگاهی بیاندازیم، برخی از پژوهشگران معتقد هستند که دشت کویر و کویر لوت ویژگی‌ها و خصوصیات مشابهی دارند. سایکس می‌گوید که محققان صحرای مرکزی ایران را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند. در این تقسیم‌بندی، قسمت شمالی دشت کویر و قسمت جنوبی دشت لوت یا کویر لوت قرار گرفته است. همچنین بخش شمالی صحرا، به نسبت پرآب‌تر نیز هست.
گابریل اما بر این عقیده است که نباید این صحرا را به دو نیم تقسیم کرد و کل صحرا واحد و یکی است و متعلق به کویر لوت است. از این جهت از چند کیلومتر مانده به دروازه‌های تهران تا بیرونی‌ترین قسمت جنوب‌شرق ایران، کویر لوت ادامه دارد. در ادامه عکس بزرگترین کویر ایران را در مناطق مختلف می‌توانید ببینید.
جاذبه‌های بزرگترین کویر ایران
به‌صورت کلی جاذبه‌های گردشگری که در یک منطقه کویری مشاهده می‌شوند، با شهر یا حتّی طبیعت‌های دیگر متفاوت هستند. در کویرها، خود پدیده‌های طبیعی مثل تپه‌های ماسه‌ای، نبکاها و گاهی دریاچه‌های تشکیل شده در آن‌ها، جاذبه محسوب می‌شوند. امّا در کنار این عوارض طبیعی، گاهی جاذبه‌های انسان‌ساخت هم دیده میشود. همچنین حضور گیاهان مخصوص یا جانوران هم از جاذبه‌های دیگر مناطق کویری است. امّا همه این موارد را شاید نتوان در همه کویرها پیدا کرد، بنابراین اگر جاذبه خاصی برایمان اولویت دارد، لازم است مسیر آن را بررسی کنیم و سپس برایش برنامه‌ریزی کنیم.
در این بخش تعدادی از جاذبه‌های انسان ساختی که در منطقه دشت کویر می‌توانید بیابید را بررسی می‌کنیم:
قصر بهرام؛ کاروانسرای عباسی
قلعه دیر
قلعه نایب حسین خان
آب انبار قیلوقه
جاده سنگفرش
برج شنلی چاه میل
زیارتگاه بابا همت
دریاچه نمک، چاه دستکند و کاروانسرای کویر مرنجاب
روستای بیاضه
پوشش جانوری بزرگترین کویرهای ایران
پوشش جانوری کویر و بیابان‌های ایران، بسیار متنوع، و شاخص است؛ حتی برخی از حیوانات بومی ایران فقط مختص کشور ما هستند و در هیچ جای دیگری از این کره خاکی پیدا نمی‌شوند، مگر در باغ‌وحش‌هایی که این حیوانات را از ایران گرفته باشند. به‌دلیل وسعت مناطق کویری، این جانوران پراکنده هستند، اما عموم دسته‌های جانوری، که در کویرهای ایران یافت می‌شوند، در این دسته‌بندی قرار می‌گیرند: بندپایان، پرندگان، پستانداران، خزندگان (مارها، سوسمارها و غیره) و دسته‌بندی‌هایی دیگر. اما از نمونه جانورانی که می‌توانیم برای مناطق بیابانی مثال بزنیم که در این دسته‌بندی‌ها قرار بگیرند، گربه شنی، روباه شنی، عقرب، عنکبوت، تیهو، عقاب، شاهین و حیواناتی دیگر است.
خوشبختانه شرایط دسترسی به این مناطق کویری، همیشه آسان نیست، همین مورد، دلیلی بر آن بوده که زندگی بسیاری از گونه‌های جانوری این مناطق حفظ شود. با وجود این امر، هستند جانورانی که بر اثر شکار بی‌رویه، منقرض شده‌اند یا رو به انقراض رفته‌اند. تخریب برخی از زیستگاه‌های آن‌ها هم عامل دیگری برای این انقراض یا حداقل خطر انقراض است.
بزرگترین شهر کویری ایران
همان طور که در رابطه با بزرگترین کویر ایران اطلاعاتی را مطرح کردیم، حالا شاید این سوال برای شما ایجاد شده باشد که بزرگترین شهر کویری ایران کدام است؟ بر اساس مساحت شهرهای ایران، پهناورترین استان ایران، استان کرمان است که مساحتی معادل با 183285 کیلومتر مربع دارد. کرمان تقریبا 11 درصد از وسعت کشور ایران را به خود اختصاص داده است.
به‌دلیل موقعیت جغرافیایی که استان کرمان دارد، بخشی از کویر لوت را در خود جای داده است و مجاورت این استان با قسمت‌های کویری دیگر، سبب شده تا آن را به‌عنوان بزرگترین شهر کویری ایران نام نهند. با اینکه کرمان بزرگترین شهر کویری ایران است، جاذبه‌هایی دارد که وجودشان باورنکردنی است و به‌عنوان نمونه می‌توان به باغ شازده ماهان که یکی از شگفت‌انگیزترین باغ‌های کویری ایران است، اشاره کرد.
سخن آخر
اگر علاقه‌مند به بازدید از بزرگترین کویر ایران هستید، راه‌های مختلفی برای ورود به این منطقه وجود دارند. لازم است پیش از سفر برنامه ریزی کنید و حتما فرد باتجربه و کاربلدی را همراه خودتان داشته باشید، زیرا پیدا کردن مسیرها در کویر خودش مهارت می‌خواهد و حتّی برای پیدا کردن تپه‌های شنی و پدیده‌های طبیعی هم باید بدانید که به چه سمتی حرکت کنید. مهم‌تر از هر چیز، اینکه شما نباید از هر مسیری عبور کنید، چراکه ممکن است به محیط زیست این مناطق آسیب بزنید و این امر به مرور سبب تخریب آن‌ها شود.
اگر در نیمه شمالی کشور ساکن باشید، دسترسی به بزرگترین کویر ایران برایتان راحت‌تر خواهد بود، مخصوصا از تهران که حتّی تورهای یک الی دو سه روزه برای دشت کویر وجود دارد. همچنین، اگر در تهران زندگی می‌کنید، می‌توانید به کویرهای اطراف تهران بروید و سفر به کویر را در این مکان‌ها تجربه کنید. آیا تابه‌حال به این منطقه وسیع کویری سفر کرده‌اید؟
تألیف: لست سکند
منبع: دانشنامه ایران زمین، کتاب جغرافیای جهانگردی ایران، کتاب بیابانگردی در ایران، خبرگزاری ایرنا، مقاله جاذبه‌های گردشگری و بیابانگردی ایران، مقاله بررسی جاذبه‌های گردشگری در حوزه دشت کویر
