سمفونی رنگها در جزیره هرمز

بنام خدای زیبایی‌ها

امروز که دارم این سفرنامه را آپلود می‌کنم روز جهانی زمین‌شناس هست (اولین یکشنبه آوریل هر سال). به همین مناسبت تصمیم گرفتم که همراه سفرنامه‌ای که ارسال می‌کنم شاخه جدیدی از گردشگری را ابتدا معرفی کنم و بعد به سفرنامه‌ام که مرتبط با این شاخه از گردشگری هست بپردازم. البته جدید از این نظر که شاید اولین بار باشد که به این شاخه از گردشگری در سایت لست سکند اشاره می‌شود (با توجه به جستجویی که با این عنوان در سایت انجام دادم) و گرنه ممکن هست که خواننده این سفرنامه در جای دیگری به این واژه و مفهوم از صنعت گردشگری برخورد کرده باشد.

ژئوتوریسم یا زمین­ گردشگری شاخه ویژه و جدیدی از صنعت توریسم است که مرتبط با مجموعه ها و سایت‌های زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت شناسی) مرتبط می‌باشد. سفر به مناطقی با مناظر زیبای طبیعی و منحصر به فرد موضوع جدیدی نیست. از زمانی که انسان سفر کرده است همیشه پدیده های زمین شناسی مورد توجه او واقع شده است. اولین بار تعریف ژئوتوریسم در 1995 در مقاله ­ای استفاده شد که در آن آمده بود: فراهم کردن امکانات خدماتی و توصیفی که توریستها را قادر سازد تا با دانش زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی یک سایت آشنا شوند، فراتر از اینکه فقط به زیبایی آن ناحیه یا منطقه توجه کنند (هوس، 1995). در تعریفی دیگر عنوان شده است "ارائه تسهیلات و خدمات تفسیری برای ارتقاء ارزش و منافع اجتماعی سایتهای زمین شناسی و ژئوموفولوژی و موارد مرتبط با آنها و اطمینان از اینکه این سایت‌ها حتماً برای استفاده های بعدی توسط دانشجویان، گردشگران و سایر تفریح کنندگان حفظ می‌شوند (هوس، 2003) . آخرین بار نیز در کنگره ژئوتوریسم که در سال 2011 در کشور پرتغال با حمایت یونسکو برگزار شده است برای ژئوتوریسم تعریف جدیدی ارائه شد با این مضمون که: ژئوتوریست باید به عنوان جهانگردی تعریف شود که به دنبال حفظ و تقویت هویت یک قلمرو، با در نظر گرفتن زمین شناسی، محیط زیست، فرهنگ، زیبایی شناسی، میراث فرهنگی و نگاهداشت بهینه ساکنان آن باشد (دولینگ، 2015).

معمولاً ژئوتوریستها به دو گروه اصلی تقسیم می شوند:

• آنهایی که با هدف آموزشی به اهداف توریستی زمین گردشگری میروند مثل دانش آموزان، دانشجویان، محققان علوم زمین و ...
• آنهایی که در این رشته آماتور هستند و صرفاً برای مواردی مانند دیدن سایتهای زیبای زمین شناسی، جمع آوری سنگها و فسیل های زیبا به فعالیتهای ژئوتوریستی می‌پردازند.

در حال حاضر بازار نوظهور خوبی برای فعالیتهای ژئوتوریستی هم به صورت مستقل  و هم به عنوان شاخه ای از فعالیتهای اکوتوریسم به وجود آمده است. رشد و توسعه ژئوتوریسم وابسته به در معرض عموم قرار دادن علم زمین شناسی در طول دوران تحصیل و توسط تبلیغ مفاهیم و جذابیتهای زمین شناسی در رسانه های جمعی است (هوس، 2014).

با توجه به تعاریفی که ارائه شد می‌توان گفت که در ایران نیز نواحی و مکانهایی جذاب از دیدگاه زمین شناسی وجود دارد که برخی از آنها شناخته شده و به دنیای گردشگری معرفی شده‌اند مانند، سایتهای ژئوتوریستی نظیر تنگه چاهکوه، دره ستاره ها و ... در ژئوپارک بزرگ قشم، آتشفشان‌های گِل در استان سیستان و بلوچستان. برخی نواحی زمین‌شناسی دارای قابلیت تبدیل شدن به یک مکان ژئوتوریستی هم وجود دارند که هنوز جاذبه های زمین گردشگری آنها معرفی نشده و شناخته شده نیستند که لازم است توسط همکاری مشترک متخصصان حوزه زمین‌شناسی و گردشگری انتخاب شده و به عنوان سایتهای زمین گردشگری معرفی شوند. در معرفی این نواحی و سایتها بایستی به این نکته مهم توجه کرد و گردشگران را آگاه ساخت که ماموریت ژئوتوریسم فقط استفاده و بهره وری از جذابیت زمین‌گردشگری این سایتها نیست بلکه یکی از ماموریتهای مهم در بازدید از این نوع محیط های گردشگری، حفظ محیط، طبیعت و میراث زمین شناسی است که این نکته مهم بایستی به عنوان یکی از اصلهای زمین گردشگری مورد توجه قرار گیرد.

سمفونی رنگها در جزیره هرمز عنوان سفرنامه یک روزه به جزیره هرمز در خلال یک بازدید زمین شناسی 5 روزه در بهمن ماه از استان هرمزگان است که به نظر من یکی از نواحی است که علاوه بر گردشگری به معنای عام، می‌توان از آن به عنوان یک سایت زمین گردشگری بی نظیر در دنیا یاد کرد.

جزیره هرمز در واقع بر روی یکی گنبد نمکی به مساحت حدود 45 کیلومتر مربع و در فاصله 8 کیلومتری از بندر عباس واقع شده است. برای دسترسی به جزیره هرمز لازم است که خود را به بندرگاه شهید رجایی بندرعباس برسانید و از آنجا با کشتی‌های مسافری که مسافران را بین جزیرهای هرمز، قشم و هنگام جابجا می‌کنند، به این جزیره زیبا سفر کنید. تصویر 1 موقعیت جزیره هرمز را در دریای عمان  و نزدیکی شهر بندرعباس نشان می‌دهد. چنانچه قصد دارید برنامه چند روزه‌ای در بندرعباس داشته باشید جزیره هرمز را نیز به عنوان یکی از جزایر زیبای استان هرمزگان در برنامه داشته باشید. یک بازدید یک روزه از صبح زود برای دیدن محلهای باستانی و سایتهای زمین‌شناختی و طبیعی این جزیره کفایت می‌کند. در محل پیاده شدن از کشتی، خودروهایی حاضر هستند که می‌توانند شما را سوار کرده و قسمتهای زیبا و دیدنی جزیره را به شما معرفی کرده و نشان دهند.

تصویر 1: تصویر ماهواره‌ای از جزیره هرمز در آبهای نیلگون حد فاصل بین خلیج فارس و دریای عمان در نزدیکی تنگه هرمز

یکی از مهمترین ویژگی‌های این جزیره که آن را در زمره سایتهای ژئوتوریستی وارد می­کند وجود ترکیبی از سنگهای مختلف تبخیری (نمک و گچ)، آتشفشانی و رسوبی با ترکیب رنگی مختلف است که در کنار یکدیگر ساختارهای رنگی خیره کننده ای را ایجاد کرده است (تصاویر 2 -4).

تصویر 2: سمفونی رنگها در میان سنگهای متنوع جزیره هرمز، دره رنگین کمان

تصویر 3: حرکت به سوی دنیای سنگها و خاک‌های رنگین، دره رنگین کمان

تصویر 4: کلکسیونی از سنگهای متنوع در جزیره که در موزه دکتر نادعلیان در جزیره هرمز گردآوری شده است.

جالب است بدانید که خاک سرخ هرمز (خاک احمر) در دنیا شهرت داشته و از آن در صنایع دارویی، آرایشی و غذایی استفاده می‌شود (تصویر 5). از خاک هرمز به عنوان چاشنی در غذاهای محلی آن از جمله نان تموشی مصرف می‌کنند.

تصویر 5: کلکسیونی از خاکهای رنگی جزیره هرمز که در موزه دکتر نادعلیان این جزیره به نمایش گذاشته شده است.

در دره رنگین کمان، من و دوستانم نیز از فرصت استفاده کرده و با خاکهای رنگین جزیره به نقاشی روی دستهایمان پرداختیم (تصویر 6)

تصویر 6: نقاشی روی دست با رنگهای طبیعی خاک بی نظیر هرمز

خب تا اینجا این موضوع به ظاهر ساختارها و پدیده های زمین شناسی مربوط میشد. شاید اگر بفهمیم که همین نمک و ساختارهای نمکی که در حال حاضر در روی جزیره هرمز مشاهد می‌کنیم مربوط به نهشته‌های نمک با  ۵۰۰ میلیون سال سن میشود به جذابیت توریستی آنها اضافه می‌کند. نهشته‌های نمک که با نام سری هرمز شناخته می‌شوند قدیمی‌ترین سنگها در ناحیه خلیج فارس و زاگرس هستند و شاید اگر بدانیم این نمک فاصله زیادی در حدود حداقل 5000 متر از عمق را پیموده تا علاوه بر به وجود آوردن خود جزیره هرمز به شکل یک گنبد نمک، از طریق گسلها و درز و شکافهای طبیعی زمین خود را به سطح برساند و تشکیل کوه‌ها و تپه‌های نمکی را بدهد، ارزش دیدن آن را دو چندان ‌کند و برخی سوالهای ذهن ما را جواب دهد (تصویر 7). این پدیده یعنی رشد و بالا آمدن نهشته‌های نمک به خاصیت چگالی پایین نمک در مقابل سایر سنگ‌ها مربوط میشود که منجر به خاصیت شناوری و حتی شکست سنگهای روباره و بالاآمدن و خروج آنها از لایه‌های زمین می‌شود.

تصویر 7: شکل شماتیک از نحوه قرار گیری، رشد و بالا آمدن نمک هرمز در زیر جزیره هرمز، در کنار گنبد نمکی سنگهای دوران پالئوزوئیک، مزوزوئیک و سنوزوئیک که تحت تأثیر نمک قرار گرفته‌اند نیز نشان داده شده است.

 در برخی از قسمتهای جزیره، نمک از عمقهای زیرین خود را از طریق درز و شکافهای طبیعی بالا کشیده و کوههای نمکی را در جزیره ایجاد کرده است که در هنگام بالاآمدن از اعماق سنگها و رسوبات قرار گرفته در سر راه خود را نیز بالا آورده است و در کنار یا روی کوه‌های نمکی این سنگها را میتوان مشاهده کرد.

تصویر 8: نمایی نزدیک از در کنار هم قرار گرفتن سنگها با جنس و رنگهای مختلف در کنار یکدیگر

تصویر 9: نمایی نزدیک از در کنار هم قرار گرفتن سنگها با جنس و رنگهای مختلف در کنار یکدیگر، بخش سفید صفحه‌ای از جنس نمک می‌باشد.

در بخشی از جزیره با انحلال نهشته های نمکی غارهایی نیز ایجاد شده است که گروه ما از یکی از غارهای نمکی نیز بازدید می‌کند. البته خیلی نمیشود در این غار جلوتر رفت اما در همین چند متر طی شده مناظر زیبایی از شکل‌گیری توده‌های نمکی بر روی دیواره غار قابل مشاهده است (تصاویر 10 و 11).

تصویر 10: دهانه غار نمکی جزیره هرمز

تصویر 11: توده‌های گل کلمی نمک شکل گرفته در روی دیواره غار نمکی جزیره هرمز

البته این پدیده یعنی گنبدهای و نهشته های نمکی در نقاط دیگری از استان هرمزگان نیز دیده می‌شود. جالب است که با توجه به بارندگی‌های پراکنده فصلی که در استان وجود دارد بخشی از این نمک‌ها حل شده و همراه آب باران درون رودخانه‌های فصلی میریزند و باعث می‌شوند که درجه اشباع نمک این رودخانه فصلی کم آب را به بیشترین درجه اشباع برسانند. با گرم شدن هوا این آبهای فصلی بخار شده و نمک محلول در خود را برجای می‌گذارند و به این ترتیب منظره جالبی در محدوه این کوههای نمکی ایجاد می شود منظره‌ای که آنها را به کوههایی که پوشیده از برف هستند شبیه می‌سازد. تصاویر 12 تا 16 بیرون زدگی این سنگهای کهن از دیدگاه زمین شناسی را در سایر نقاط استان هرمزگان نشان می‌دهند. همین گنبدها و نهشته‌های نمکی باعث شده است که ناحیه بندرعباس به عنوان یکی از نواحی مهم دنیا در داشتن تعداد بالایی از این پدیده‌های نمکی شهرت جهانی داشته باشد.

تصویر 12: نمایی از تصویر ماهواره‌ای از یکی از گنبدهای نمکی به نام فینو در استان هرمزگان در نزدیکی روستای درگز، به شکل گنبدی و رنگ متفاوت نهشته نمک نسبت به رسوبات و سنگهای اطراف توجه کنید.

تصویر 13: کوه‌ نمکی خرسین در استان هرمزگان

تصویر 14: نمایی نزدیک از کوه‌ نمکی خرسین که رنگ سفید نمک، آنها را به کوههایی پوشیده از برف شبیه ساخته است.

تصویر 15: نهشته‌های نمک هرمز که از اعماق حدود  5000 متری خود را به سطح زمین رسانده و در کنار سایر طبقات رسوبی جا خوش کرده است.

تصویر 16: رگه‌ای از نهشته‌های نمک هرمز که از شکستگی‌های طبیعی زمین مثل گسل‌ها به سطح زمین رسیده است، به رنگ سرخ نهشته‌های نمک و تفاوت آشکار آن با سنگهای همجوار توجه کنید.

ذکر این نکته لازم است که راه رفتن روی این نوع از کوههای نمکی فوق العاده خطرآفرین بوده و باید از راه رفتن روی آنها خودداری کرد زیرا با توجه به حلالیت بالای نمک، به احتمال زیاد در خیلی از بخشها ممکن است نهشته های نمکی در زیر سطح انحلال پیدا کرده و حفره‌های بزرگی ایجاد شده باشد. در حالیکه در سطح با وجود لایه‌ای نازک از نمک و رسوبات روی این حفره‌ها پوشیده شده و مشخص نباشد که در زیر آنها حفره‌های بزرگی وجود دارد. لذا رفتن روی این کوهها ممکن است با خطر شکستن لایه ها و سقوط همراه باشد که بازدید کنندگان و مسافران این جزیره می‌بایست به این نکته توجه کرده و حتماً با راهنمای محلی یا راهنمای تور خود از این محل‌ها بازدید کنند.

سواحل سرخ رنگ از جمله دیگر پدیده‌های دیدنی این جزیره به شمار میرود. حجم بالایی از ترکیبات آهن دار در خاک جزیره باعث ایجاد خاک سرخ شده است که در کنار ساحل با آب خلیج فارس درهم آمیخته و آب را در نزدیکی ساحل به رنگ سرخ درآورده است (تصاویر 17 و 18). در برخی قسمتهای جزیره هرمز که ساحل مسطح بوده و وسعت بیشتری دارد جایی فراهم شده است که هنرمندان بتوانند هنرنمایی کرده و با استفاده از خاکهای رنگین جزیره فرشهای خاکی زیبایی را طراحی کنند. البته در زمانی که ما در جزیره بودیم آثار هنری با پیشروی آب به داخل ساحل از بین رفته و فقط اثر کمرنگی از آنها در ساحل دیده می‌شد. بعدها عکس‌هایی از این هنرنمایی را در اینترنت مشاهده کردم.

تصویر 17: سواحل سرخ رنگ در کنار خلیج فارس

تصویر 18: سواحل نسبتاً عریض جزیره هرمز که فرصت را برای هنرنمایی هنرمندان فراهم می‌کند.

در کنار آثار طبیعی و میراث زمین‌شناسی که در این جزیره دیدن کردیم بازدید از قلعه پرتغالی‌ها در کنار ساحل سرخ رنگ هرمز و مشاهده بافت مسکونی زیبای جزیره هرمز و همچنین آبهای نیلگون عمان و کشتی‌ها و لنج‌های شناور بر دریا از بالای قلعه لطف و زیبایی خاص خود را داشت (تصاویر 19 و 20).

تصویر 19: نمایی از قلعه پرتغالی‌ها، خاک سرخ جزیره هرمز در محوطه قلعه نیز دیده می‌شود.

تصویر 20: بافت خانه‌های مسکونی جزیره هرمز از بالای قلعه پرتغالی‌ها و در کنار ساحل زیبای خلیج فارس

علاوه بر قلعه پرتغالی‌ها، بازدید از موزه دکتر نادعلیان در جزیره که بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم مردمان خونگرم جزیره را به گردشگران نشان میدهد، برنامه دیگری بود که در بازدید یک روزه ما از جزیره انجام شد (تصاویر 21-23).

تصویر 21: گوشه‌ای از آثار هنری و فرهنگ مردم جزیره هرمز در موزه دکتر نادعلیان

تصویر 22: گوشه‌ای از آثار هنری و فرهنگ مردم جزیره هرمز در موزه دکتر نادعلیان

تصویر 23: نقاشی روی دیوار موزه که پوشش سنتی زنان بندرعباس و جزیره هرمز را نشان می‌دهد.

در پایان سفرنامه امیدوارم آشنایی بیشتر با میراث‌های طبیعی و فرهنگی ایران و آگاهی از ارزش آنها در معیار‌ها و مقیاس‌های جهانی کمک کند تا در حفظ و نگهداری آنها کوشا باشیم.

فروردین 99

 

منابع

HOSE, T. A. 1995. Selling the Story of Britain’s Stone. Environmental Interpretation, v. 10, p: 16-17.

HOSE, T. A. 2003. Geotourism in England: A Two-Region Case Study Analysis. Unpublished PhD thesis, University of Birmingham. 

HOSE, T. A. 2003. Towards a history of geotourism: definitions, antecedents and the future, Geological Society, London, Special Publications 2008, v. 300, p: 37-60.

DOWLING, R. 2015. Geotourism in: J. Jafari, H. Xiao (eds.), Encyclopedia of Tourism, Springer International Publishing Switzerland

 

نویسنده: مهرانگیز نادری