وقتی تصاویر روی سفال‌ها را بررسی می‌کنیم که درختچه‌های کوچک و برکه‌ها را به تصویر کشیده‌اند یا وقتی به یافته‌های باستان‌شناسی از اطراف پاسارگاد نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که در ایران، قدمت باغ و باغسازی به پیش از تاریخ بازمی‌گردد. به علاوه، در داستانی از تاریخ ماد می‌خوانیم که وقتی هوخشتره با نبوکدنصر(پادشاه بابل) متحد شد، دخترش را به عقد پادشاه درآورد. پادشاه هم که علاقه همسرش به باغ را دید، دستور ساخت باغهای معلق بابل را داد که یکی از 7 شگفتی دنیا است.
از طرف دیگر، فردوس که در قرآن به معنای باغ و بوستان آمده، معرب شده واژه فارسی پردیس است. این واژه 2 بار در اوستا ذکر شده یک بار با عنوان «پائیری دائزا» و بار دیگر «دائزا». پائیری یعنی پیرامون و دائزا یعنی روی هم چیدن دیوار و با هم ترکیبی می‌‌سازند به معنای در پیرامون دیوار کشیدن که یکی از ویژگیهای اصلی باغ ایرانی است. در زمان هخامنشیان باغ‌ها بسیار مورد توجه بودند. گزنفون بارها باغهای هخامنشی را در نوشته‌هایش توصیف کرده. اهمیت باغ‌ها به قدری است که انعکاسی از آن را در هنرهای مختلف از جمله نقاشی، موسیقی، ادبیات و کاشی‌کاری می‌بینیم.
البته در برخی نقاط کشور، این سنت با استقبال بیشتری روبه‌رو شده و شیراز یکی از آنهاست. در هیچ کجای ایران به اندازه شیراز باغ نداریم. سوال اینجاست که چرا؟
باغ و باغسازی در شیراز
در پیدایش باغ‌ها، سه عامل درگیر هستند: آب، خاک حاصلخیز و خلاقیّت. تأمین آب می‌تواند از طریق رودخانه‌های طبیعی یا قنات‌ها باشد. شیراز به پشتوانه جلگه‌ای بودن از آب‌های زیرزمینی زیادی بهره‌مند است و در نتیجه قنات‌ها به راحتی آب را به شهر می‌رسانند. از طرف دیگر، همین جلگه‌ای بودن باعث میشود آب از ارتفاعات به این منطقه سرازیر شود و خاک حاصلخیزی داشته باشد. در نهایت، مردم خوش ذوق شیراز به پشتوانه شرایط جغرافیایی مناسب، دست به خلاقیت زده و این بهشت‌های کوچک زمینی را خلق کرده‌اند.
باغهای شیراز بارها تحسین مسافران ایرانی و غیرایرانی را بر انگیخته‌اند. زیبایی باغهای شیراز به حدی است که حتی تیمور لنگ را هم تحت تأثیر قرار داد. بعد از تصرف شیراز برای بار دوم، تیمور در یکی از این باغ‌ها به نام باغ تخت ساکن شد و به قدری از زیبایی‌اش لذت برد که دستور داد با الگوبرداری از باغهای تخت، ارم، دلگشا و جهان‌نما، چهار باغ در سمرقند ساخته شود.
باغهای ارم، تخت، جهان‌نما و دلگشا در حاشیه شمالی حصار قدیمی شهر و در کوهپایه ساخته شده بودند و حدود 20 تا 25 متر مرتفع‌تر از شهر بودند. ورودی اصلی شهر هم از همین بخش شمالی بود و در نتیجه هر کسی که به شیراز وارد می‌شد، آن را شهری در میان باغ‌ها می‌دید. از فرصت استفاده می‌کنیم و نگاهی اجمالی به این چهار باغ می‌اندازیم.
باغ ارم
به نظر می‌رسد قدمت باغ ارم به زمان سلجوقیان باز می‌گردد، زمانی که اتابک قراچه دستور ساخت آن را در قرن ششم داد. باغ ارم در منتهی‌الیه شمال‌غربی دشت شیراز است و امروز تنها نیمه شمالی آن به وسعت 9 هکتار باقی مانده است. ارم باغی مستطیل شکل است با ابعاد حدودی 720 در 250 متر و 18 هکتار مساحت. علاوه بر دیواری که باغ را محصور کرده، ردیف درختان کهنسالی هم هستند که حدود باغ را مشخص می‌کنند.
باغ یک محور طولی اصلی و چندین محور عرضی فرعی دارد که آن را به چندین بخش تقسیم می‌کند. در دو طرف محور طولی اصلی، درختان سایه‌گستر کاشته شده‌اند و راه‌آبی از میان آن می‌گذرد. به علاوه، ورودی، حوض‌های میان، کوشک و بناهایی که روی آن ساخته شده‌اند، همگی روی این محور قرار گرفته‌اند. باغ شیب‌دار است و حدود 10 تا 15 متر اختلاف ارتفاع دارد. اما باغ را سکوبندی کرده و به دو بخش جنوبی و شمالی تقسیم کرده بودند. آنچه امروز به جا مانده، همان سکوی شمالی است. هر کدام از سکوهای اصلی، دو سکوی فرعی داشتند که محورهای فرعی را مشخص می‌کردند.
ورودی اصلی باغ از در جنوب‌شرقی بوده که روی محور اصلی باغ قرار داشته اما دو دروازه فرعی دیگر هم در محور عرضی شمال‌شرقی و شمال‌غربی قرار دارند. به جز دروازه، یک بنای میانی و یک کوشک هم در باغ قرار دارند. بنای میانی تک لایه و یک طبقه است و از آن عبور می‌کردند. کوشک در انتهای باغ قرار دارد و بنایی سه طبقه است.
باغ تخت
باغ‌تخت یکی دیگر از باغهای شیراز است که تیمور دستور ساخت نمونه‌ای از آن را در سمرقند صادر کرد. اساس این باغ را اتابک قراچه در شیراز گذاشته و به همین دلیل به آن باغ تخت قراچه هم می‌گویند. بر همین اساس، به نظر می‌رسد این باغ هم عصر باغ ارم باشد. باغ تخت سه بخش جنوبی، میانی و شمالی دارد و امروز فقط قسمت‌هایی از بخش شمالی باقی مانده است. بر اساس تصاویر به جا مانده متوجه می‌شویم که باغ تخت یک مسیر میانی، کرت‌هایی در طرفین و پیشخوانی جلوی دروازه ورودی داشته است.
بخش جنوبی مربع شکل و حدودا 15 در 150 متر است و مساحتی معادل 3/2 هکتار دارد. بخش شمالی و میانی هم 100 در 50 متر است و مساحتی حدود نیم هکتار دارد. این باغ هم یک محور اصلی و یک ساختمان در انتهای این محور دارد. باغ تخت از دسته باغهای مطبق است و بخش میانی 7 سکو دارد. بخش شمالی را روی تپه طبیعی ساختند. اختلاف ارتفاع آن با پست‌ترین نقطه باغ حدود 20 متر است. ورودی‌های باغ در دو سمت محور اصلی قرار گرفته‌اند. می‌گویند این باغ سه عمارت داشته، یک عمارت اصلی با حیاط داخلی و دو عمارت میانی. معماری این باغ به گونه‌ای است که تصویر باغهای معلق بابل را به ذهن می‌آورد. البته که امروز چیز زیادی از این باغ باقی نمانده است.
باغ جهان‌نما
باغ جهان‌نما در زمان حکومت آل‌مظفر و آل‌اینجو (یعنی قبل از حمله تیمور لنگ)، ساخته شده است. قنات رکن‌آباد که این باغ را آبیاری می‌کند، خود یک اثر تاریخی است و قدمتش به قرن چهارم باز می‌گردد. مردم معتقدند که این قنات را رکن‌الدین دیلمی احداث کرده است. باغ جهان‌نما بین تنگه الله‌اکبر و دروازه ورودی شیراز قرار گرفته است. حافظ از این باغ در شعرش نام می‌برد وقتی می‌گوید:
بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت کــنـــار آب رکـــــن‌آباد و گــلــگــــشت مـــصــــلا را
به نظر می‌رسد به جز ساختمان کوشک و ساختمان‌های میانی، باغ تغییر دیگری نداشته است. جهان‌نما مربعی شکل و با ابعاد 220 در 220 متر و مساحت 5 هکتار است. علاوه بر دیواری که دورتادور باغ را محصور کرده، ردیفی از درختان سایه‌گستر هم محدوده باغ را مشخص می‌کنند.
جهان‌نما یکی از زیباترین باغهای شیراز است و دو محور اصلی دارد که یکدیگر را درست در وسط باغ قطع می‌کنند. در نتیجه باغ به چهار بخش مساوی تقسیم میشود. هر کدام از محورها، گذرگاه‌های پهن، درختان تنومند و آبراه‌هایی دارند که از میان آنها عبور می‌کنند. باغ روی زمینی شیب‌دار است و اختلاف بالاترین و پایین‌ترین نقطه آن حدود 3 الی 4 متر است.
باغ دلگشا
باغ دلگشا را قنات سعدی آبیاری می‌کند که قبلا به آن قنات فهندر هم می‌گفتند. به دلیل وجود این قنات و قلعه‌ای که در کوه مشرف به باغ است، قدمت آن را به قبل از اسلام تخمین می‌زنند. باغ دلگشا نزدیک به آرامگاه سعدی و میان دو کوه واقع شده است. به جز کوشک میانی، باغ تغییرات بسیاری داشته است.
دلگشا پلانی مستطیلی با ابعاد 380 در 160 متر و مساحتی حدود 6 هکتار دارد. درست مانند باغ ارم، دلگشا هم یک محور اصلی دارد که گذرگاهی عریض، درختانی سایه‌گستر، کوشک و دروازه روی آن قرار گرفته‌اند. باغ، شیب زیادی ندارد و به همین دلیل سکوبندی نشده است. مهم‌ترین بخش باغ، کوشک میانی است که بارها تخریب و بازسازی شده است. آخرین بازسازی باغ، بعد از سال‌ها بی‌توجهی در زمان قاجار رخ می‌دهد. بنا در بخش جنوبی، سه طبقه است و یک ایوان مرتفع وسط ضلع جنوبی دارد. در بخش شمالی اما دو طرفه است و ایوان‌های کوچکی در دو سمت دارد.
تمام باغهای شیراز زیبا و جذاب هستند و می‌توانند مقاصد خوبی در بازدید شما از این شهر باشند. در اینجا ما 4 باغی را بررسی کردیم که زیبایی‌شان حتی جنگجوی بی‌رحمی مانند تیمور گورکان را تحت تأثیر قرار داده است. از این دست باغهای زیبا در شیراز کم نیستند، اگر به هر یک از این باغ‌ها سر زده‌اید حال و حوای خودتان موقع بازدید را با ما به اشتراک بگذارید.
تالیف: لست سکند
